Türkçe Yardımcı Fiiller

ICWSR VIENNA 2015 August 25-28, 2015 VIENNA, AUSTRIA PROCEEDINGS BOOK www.icwsr.org  THE INTERNATIONAL CONFERENCE ON THE CHANGING WORLD AND SOCIAL RESEARCH I (ICWSR’2015 – VIENNA) PROCEEDINGS BOOK OF INTERNATIONAL CONFERENCE ON THE CHANGING WORLD AND SOCIAL RESEARCH I  EDITORS Assoc. Prof. Dr. Necmi UYANIK Assoc. Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞCI Inst. Mustafa ZENGİNBAŞ Inst. Yusuf DEMİR © Her hakkı saklıdır. Bu kitabın tamamı yada bir kısmı, yazarlarının izni olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi yada herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz. Bu kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarına aittir. ISBN: 978-605-5583-68-2 © Konya, Aralık 2015 PALET YAYINLARI Mimar Muzaffer Caddesi Rampalı Çarşı No. 42 Konya Tel. 0332 353 62 27 e-mail: [email protected] www.paletyayinlari.com  THE INTERNATIONAL CONFERENCE ON THE CHANGING WORLD AND SOCIAL RESEARCH I (ICWSR’2015 – VIENNA) PROCEEDINGS BOOK OF INTERNATIONAL CONFERENCE ON THE CHANGING WORLD AND SOCIAL RESEARCH I TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE AT- FİİLİNİN YARDIMCI FİİL OLARAK KULLANIMI Arda KARADAVUT1 ÖZET Türkçede yardımcı fiiller konusu dil bilimcilerin üzerinde tam bir mutakabata varamadıkları konuların başında gelmektedir. Yardımcı fiiller gramer çalışmalarında genellikle yapı bakımından incelenmiştir. Son yıllarda yapının yanı sıra yardımcı fiillerin anlam ve işlev özellikleri hakkında yapılan çalışmalar da görülmektedir. Bugüne kadar Türkiye Türkçesi hakkında yazılan gramer kitaplarında at- fiili müstakil bir yardımcı fiil olarak sayılmamış ve üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu makalede at- fiilinin Türkiye Türkçesinde yardımcı fiil olarak kullanımı ele alınmıştır. At- fiili yardımcı fiil olarak karşımıza deyimlerde, kalıp sözlerde çıkarken son yıllarda toplumsal hayattaki değişiklikler, teknolojideki gelişmeler ve sosyal medyada yaratılan iletişim dili sayesinde çok kullanılan bir yardımcı fiil hüviyetine bürünmüştür. Sonuçta bu çalışmada at- fiilinin esas anlamının yanı sıra isimlerle bir araya gelip birleşik fiil yapısı oluşturarak yardımcı fiil olarak kullanıldığı, fiilin semantik özelliklerine değinilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın alan üzerinde çalışanlara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: anlambilim, atmak, sosyal medya, Türkçe, yardımcı fiil. 1 Arş. Gör. Bülent Ecevit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Öğretim Elemanı, [email protected] 96  Giriş: Türkçede sözcükler üçe ayrılır. İsimler, fiiller ve edatlar. Türkçe sözlükte fiil; “isim olarak iş, oluş ve dil bilgisi açısından da olumlu veya olumsuz olarak çekimli durumda zaman kavramı taşıyan veya zaman kavramıyla birlikte kişi kavramı veren kelime, eylem.” şeklinde açıklanmaktadır (TS; 2011). Fiiller bir cümlenin temel yapı taşlarıdırlar. Dilde anlatım etkinliği fiilin yüklem olarak kullanılmasıyla gerçekleştirilir. Yardımcı fiiller bir isim unsuru veya bir fiil unsuruyla bir araya gelerek birleşik fiil yapısı oluşturan fiillerdir. Anlam özellikleri bakımından yardımcı fiillerin kıl- fiili dışında hepsi çok anlamlıdır. Yardımcı fiiller, bir isim veya isim unsuruyla birleştiklerinde bazen kendi anlamlarını korurken bazen de kendi anlamlarını tamamen terk ederler. Bilim insanları yardımcı fiilleri bir birine benzer tanımlar ve örneklerle açıklamaya çalışmışlardır. Yardımcı fiiller gramer kitaplarında genellikle yapı yönünden incelenmiş anlam ve işlev yönünden ihmal edilmişlerdir. Aşağıda yardımcı fiillerle ilgili yapılan tanımlar verilmiştir. Zeynep Korkmaz, “Ad soylu veya adlaşmış fiil soylu Türkçe kelimelerle, yabancı kaynaklı ad soylu kelimelerin fiilleştirilmesinde kullanılan imek, etmek, olmak, eylemek, kılmak fiilleri ve esas fiile tasvir anlamı katan ver-, dur-, kal-, yaz- gibi yardımcı fiiller: yorgundum, hissetmek, yardım etmek, şükr eylemek, namaz kılmak, alıver-, gidedur-, bakakal-, düşeyaz- vb.” (2007: 241). Muharrem Ergin, yardımcı fiilleri birleşik fiil başlığı altında ele alır ve “Bir yardımcı fiille bir ismin veya bir fiil şeklinin meydana getirdiği kelime grubudur. İsim veya fiil unsuru önce, yardımcı fiil sonra getirilir. Yardımcı fiilin başına getirilen unsurun isim veya fiil olmasına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır. Bu iki çeşit birleşik fiilin yardımcı fiilleri de ayrı ayrıdır.” der (2009: 386). Doğan Aksan vd. “Türkiye Türkçesinde yardımcı eylemler, ad soylu sözcüklerin ya da kimi eylemsilerin eylem gibi kullanılmalarını sağlayan ve bir tür bileşik eylem oluşturan sözcüklerdir, etmek, eylemek, olmak, kılmak gibi eylemler dilimizde yardımcı eylemlerdir. Bunlara ek eylemi de katmalıyız.” der ve “Bir adla ya da bir eylemsiyle kurulan yardımcı eylemlerde ad ya da eylemsi, anlam yönünden, bütün ağırlığı taşır. Yardımcı eylem ise çekime girerek yargının bütünlenmesini sağlar. Biçim ya da anlam yönünden bileşik eylem olan bu sözcük öbekleri, tümcede görevini yaparlar.” biçiminde açıklarlar (1983:254–255). 97  Tahsin Banguoğlu yardımcı fiil konusunu “karmaşık fiiller” ve “tasvir fiiller” olmak üzere iki farklı başlık altında ele almaktadır. (2007: 482–488). Turgut Baydar da isim+yardımcı fiil şeklinde oluşan birleşik fiiller üzerine yaptığı araştırmasında, ortaya çıkan yapının “yüklemleştirici” başlığı altında değerlendirilmesi gerektiğini önermektedir (2013: 63). Necmettin Hacıeminoğlu da yardımcı fiilleri birleşik fiil konusunda değerlendirir ve isim+fiil; fiil+fiil şeklinde gösterir, fakat yardımcı fiilleri açıklamaktan çok birleşik fiil yapısındaki işlevlerine odaklı biçimsel bir açıklama yoluna gider (1991: 255-256). Ercilasun (1984:52) ise et-, ol-, gibi fiiller ile diğer fiiller arasında bir ayrım yapmaz ve ad+fiil yapısındaki bütün fiilleri yardımcı fiil olarak kabul eder. Bu çalışmada Türkçedeki ad + fiil birleşmelerinde yer alan fiillerin et-, ol-, kıl-, yap-, eyle- fiillerinin dışında yardımcı fiil sayılıp sayılamayacağı, bu birleşmelerin deyimleşmiş olup olmadığı at- fiili üzerinden açıklanmaya çalışılacaktır. Çalışmada at- fiilin esas fiil olma vasfının yanı sıra yardımcı fiil olarak kullanıldığını göstermek amaçlanmıştır. At- fiilinin yardımcı fiil olarak kullanıldığı örnekler cümle içerisinde gösterilmiş ve kullanım alanlarına göre sınıflandırılmıştır. At- Fiilinin Yardımcı Fiil Olarak Kullanımı. At- fiilinin Türk Dil Kurumunun hazırlamış olduğu Türkçe Sözlük’te 33 farklı anlamı vardır. Bu anlamlar aşağıda maddeler halinde verilmiştir. 1. Bir cismi bir yöne doğru fırlatmak. 2. Bir şeyi yere doğru bırakmak. 3. Bir kimsenin ilişiğini kesmek. 4. –e Koymak. 5. Rastgele bir kenara koymak. 6. –den uzatmak. 7. Bir yerden başka bir yere taşımak. 8. Sille, tokat vurmak. 9. Top tüfek vb. silahları patlatmak. 10. Kurşun, gülle, ok vb. şeyleri hedefe fırlatmak. 11. – e ertelemek, geri bırakmak. 12. Örtmek. 13. Yapılmış kötü bir işi birine yüklemek. 14. –i, -den, kovmak, dışarıya çıkarmak, ilgisini kesip uzaklaştırmak. 15. –i istenilmeyen bir şeyi kendi malı olmaktan çıkarmak. 16. –i kullanılması gelenek haline gelmiş bir şeyi kullanmaktan vazgeçmek. 17. –i çıkarmak, dışarıya vermek. 18. –i patlayıcı maddelerle havaya uçurup yıkmak. 98  19. Yay ve tokmakla ditmek, kabartmak. 20. Çatlamak. 21. Yırtılmak. 22. –den yapışık olduğu yerden ayrılmak. 23. Kalp, nabız vurmak, çarpmak. 24. –i sıkıntı dolayısıyla giyilen bir şeyi çıkarmak. 25. –den, -i yazılı veya banda alınmış bir metinden bir şeyler çıkarmak. 26. –i değerini eksiltmek. 27. Göndermek, yollamak. 28. –den terk etmek. 29. Götürmek. 30. Söylemek. 31. Yalan veya abartılı söz söylemek. 32. Bilmeden, kestirerek söylemek. 33. İçki içmek. Görüldüğü üzere Türkçede 33 farklı anlamda esas fiil olarak kullanılan at- fiili yardımcı fiil olarak ise deyimlerde; can atmak, beti benzi atmak, ağızlarda; aşşıh atmak (yarışmak) ve adlarla oluşturulan birleşik fiil yapılarında kullanılmaktadır. Türkçedeki deyimler büyük ölçüde yardımcı fiili yapılarla oluşturulmuştur. Zeynep Korkmaz, anlam kaymasına uğramış ve deyimleşmiş olan birleşik fiiller başlığı altında konuyu ele almıştır. (2014:837). Deyimlerin derecelenmelerini değerlendirdiği yazısında Subaşı Uzun (1991) bize ad+fiil birleşmelerinde unsurlar arasındaki anlam ilişkilerini de göstermiş olur: 1. Tam deyimler veya birinci dereceden deyimler: Kafa tut-, kefeni yırt-, aba altından değnek göstermek vb. parçaların anlamlarıyla bütünün anlamı arasında hiçbir ilişki bulunmayan yapılar. 2. Yarı deyimler ya da ikinci dereceden deyimler: (yan anlamlı unsur+ temel anlamlı unsur): ağız değiştir- vb. deyimlik anlam yapılanması içindeki temel anlamlı unsurlar, yan anlamlı unsurlara göre değerlendirildiğinde deyim anlamına ulaşılan yapılar. 3. Üçüncü dereceden deyimler (yan anlamlı unsur+ yan anlamlı unsur): başına ekşi- gözden düş- vb. deyim anlamı unsurların deyimlik anlam yapılanması içindeki yan anlamları toplamına eşittir. Bunlar, deyim yapısının en önemli özelliği olarak düşünülen parçaları aşan bütüne ait anlamın oluşmadığı yapılardır. 4. Deyim olmayan yapılar(temel anlamlı unsur+ yan anlamlı unsur): fiyat kırmak, fiyat vermek, ilişki kurmak, paraya çevirmek, para vurmak, haklı çıkmak vb. bütünün anlamının temel anlamlı unsur tarafından şekillendirildiği ve dolaylı anlatım hususiyeti göstermeyen yapılar. (Karabeyoğlu, 2008:8,9). 99  Subaşı Uzun’un açıklamalarından anlaşılacağı üzere, bir kısım ad+ fiil birleşmelerinde fiil ve ad unsurları arasındaki anlam ilişkileri farklı 3 derece etrafında ortaya çıkmakta; ancak son maddede bu birleşmeler, fiilin ad unsurunu bir hareket kavramı hâline getirmesi şeklinde görülmektedir. Tüm bunlardan hareketle, Türkçede ad+ fiil birleşmelerinde –et-, ol-, kıl-, eyle- yap-, fiilleri hariç diğer fiillerin yardımcı fiil sayılıp sayılamayacağı hususundaki görüşlerde bir birlik yoktur. Son yıllarda dilimize sosyal medyanın ve gelişen teknolojinin etkisiyle İngilizceden birçok kelime girmiştir. Bu kelimeler ya Türkçeleştirilmiş ya da asıl hâliyle kullanılmıştır. At- fiili de deyimlerde ve çeşitli ağızlarda yardımcı fiil olarak kullanılmasının yanı sıra dilimize giren bu yabancı kelimelerle bir araya gelerek onları fiilleştirmeye başlamıştır. Ayrıca at- fiili, çeşitli meslek terimlerinde ve argoda da yardımcı fiil olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Aşağıdaki tabloda at- fiilin yardımcı fiil olarak kullanıldığı yerler örnek cümlelerle gösterilmiştir. Fiil Anlamı Örnek cümle Kullanım alanı Yorum at- Yorum Halam, fotoğrafıma Sosyal medya. yazmak. yorum attı. Fotoğraf at- Fotoğraf Facebook’a Sosyal medya. yüklemek. fotoğraf attım. Tweet at- Tweet Çok tweet atan Sosyal medya. yazmak. fenomen oluyor Spin at- Arabanın Arabaya kavşakta Teknoloji. yoldan spin attı. (bilgisayar çıkması. oyunu) Pes at- Pes oyunu Arkadaşlarla pes Teknoloji. oynamak. atmaya gidiyoruz. (bilgisayar oyunu) Makas at- Araçları Motorcu arabalara Argo. sağlı sollu makas atarak geçmek. ilerliyor. Hap at- Uyuşturucu Akşamları toplanıp Argo. kullanmak. hap atıyorlarmış. Fake at- Kandırmak. Bana fake atma. Argo. İş at- Ayartmak. Delikanlı yan Argo. masadaki kıza iş atıyor. Faça at- Kişinin bir Serseri iki koluna Argo. uzvuna da faça atmış. kesik atması. Trip at- Nazlanmak. Boştan yere bana Argo. trip atıyor. Sakal at- Rüşvet Sakal attım ama Argo. vermek. kabul etmedi. 100  Balgam at- Tükürmek. Yaşlı adam yere Argo. balgam attı. Depar at- Hızlıca Selçuk uzun bir Futbol. koşmak. depar attı. Kulaç at- Yüzmek. Yüzücü çok hızlı Yüzme. kulaç atıyordu. Beton at- Beton İşçi temele beton İnşaat. dökmek. attı. Balyaj at- Saçın bazı Kız kardeşim Kuaförlük. tellerini saçına balyaj boyamak. attırdı. Gölge at- Saçın Spiker saçına gölge Kuaförlük. aralarını attırmış. boyatmak. Kat at- Saçı kat kat Bence senin Kuaförlük. kestirmek. saçlarına kat atmalıyız. Diss at- Şarkı Sagopa, Ceza’ya Müzik. söyleyerek diss atmış. hakaret etmek. Manşet at- Manşet Gazeteye dünkü Gazetecilik. yazmak. cinayetin manşet atılmasını istedi. Tik at- İşaretlemek. Doğru yanıtlara tik Öğretmenlik. atınız. İmza at- İmzalamak Belgelere imza Bürokrasi. attın mı? Adım at- Yürümek Çok hızlı adım Genel atıyorsun. Sonuç: Tablodaki örneklerden görüldüğü üzere at- fiili 10 kez çeşitli mesleklerde, 8 kez argoda, 2 kez teknoloji terimlerinde 3 kez de sosyal medya terimlerinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Biz burada son yıllarda kullanım sıklığı artan ad+fiil biçimindeki birleşik fiil yapılarını almayı uygun gördük. Yardımcı fiiller anlam bakımından ne beraber kullanıldıkları ad ve ad işlevli yapı ve sözcüğün ne de kendisinin müstakil anlamını korurlar, aksine yeni bir anlam göstermek ve ifade etmek için meydana gelirler. Örneğin sakal atmak birleşik fiilinde ne sakal ismi ne de atmak fiili kendi anlamını korumuş ancak iki unsur bir araya gelerek rüşvet vermek anlamını meydana getirmişlerdir. Yardımcı fiilli yapılar, fiil gibi bir sözcük yapısında değildir, ama fiil işlevlidir. Örneğin imza atmak birleşik fiilinde atmak fiili, -la, -le isimden fiil yapma ekinin 101  yerine kullanılmıştır. Bu örnek de yine yardımcı fiillerin temel işlevinin birleştiği ismi fiilleştirmek olduğunu göstermektedir. KAYNAKÇA: [1]Adnan Rüştü Karabeyoğlu, Türkiye Türkçesinde (ad + fiil birleşmelerinde) Yardımcı Fiiller. İstanbul: Beşir Kitabevi, 2008. [2]Ahmet Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Gazi Üni. Yay., 1984. [3]Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dil Bilim). (tıpkıbasım), Ankara: TDK Yay., 2009. [4]Hülya Savran, 2001, Bir İsim İle Bir Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller Üzerine Yeni Görüşler, Türk Dili, S.: 596, Ankara: TDK Yay,140-142 [5]Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi. 7. bs., Ankara: Akçağ Yay., 2004. [6]Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi. 18. bs., İstanbul: Bayrak Yay., 1989. [7]Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. 2. bs., Ankara: KB Yay., 1992. [8]Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay., 1996. [9]Şükrü Haluk Akalın vd. Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara, TDK Yay. 2011. [10]Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri. 4. bs., Ankara: TDK Yay., 1995. [11]Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri -Şekil Bilgisi Ankara: TDK Yay., 2003. 102 

Özet:

Türkçede yardımcı fiil konusunda yapılan çalışmaların sayısı son yıllarda artmaktadır. Çalışma sayısındaki artışa rağmen yardımcı fiillerin yapı, anlam ve işlev özellikleri konusunda birleştirici sonuçlara gidilememektedir. Geleneksel gramer anlayışının ortaya koyduğu betimsel yaklaşım üzerine inşa edilen çalışmalar, yardımcı fiillerin yapı özelliklerine yoğunlaşmaktadır. Özellikle yardımcı fiilleri birleşik fiiller başlığı altında ele alıp, yapı bakımından bir fiil türü olarak değerlendiren gramer anlayışının kendisinin gözden geçirmesi gerekmektedir. Çünkü işlevsel bir organizasyon olan dilde, dil unsurlarını tek yönüyle değerlendirmek, eğitim öğretim süreçlerinde sorunlara sebep olmaktadır. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede işlevli unsurlar ekleşen unsurlardır. Var oluşunu temel dil varlığı olan sözcüklerle birleşerek ortaya koyan işlevli unsurlar, Türkçenin sistematiğine uygun şekilde sürdürmektedir. Mevcut yapısında bulunmayan, ancak yeni ihtiyaçları karşılamak için kullanılmak zorunda olan işlevli unsur, yine Türkçenin bünyesinden çıkmaktadır. Bu makalede Türkçenin yardımcı fiilleri yapı, anlam ve işlev özellikleri bakımından incelenmiştir. Öncelikle Türkçe gramerlerinin fiil tanımı üzerinde durulup, sonrasında yardımcı fiiller ele alınıştır. Türkçenin tarihi dönemlerinde kullanılan yardımcı fiillerin de dâhil edildiği bir listeyle gösterilen tüm yardımcı fiillerin yapı, anlam ve işlevdeki özellikleri ayrı ayrı belirlendikten sonra işlevi konusuna vurgu yapılmış ve Türkçe gramerlerindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Türkçede yardımcı fiilli yapılarda çekimli unsur olan fiildir ve biçim olarak fiil ancak işlev olarak sözcük özelliğinden uzaklaşmış yapım eki işlevli sözcüklerdir. Yapıları bakımından sözcük, işlevi bakımından da fiilleştirme gerçekleştirirler. Yardımcı fiilli yapılardaki sözcük birleşimi hadisesinden hareketle Türkçenin yardımcı fiil mantığını anlamak yeterli olmamaktadır. İşlev görmelerinden dolayı, bu yapıların hem adlandırılmalarında hem de gramerdeki yerlerinde bir düzenleme gerekmektedir. Yardımcı fiil vasfı kazanan fiillerin özelliklerinden hareketle aynı nitelikleri taşıyan fiillerin de gerekli durumlarda benzer işlevi görebileceklerine işaret edilen çalışmada, yardımcı fiilli yapıları oluşturan diğer unsur isim ve isim işlevli yapıların da üzerinde durulması gerektiğine dikkat çekilmiştir. Özellikle çekim ekli isimlerle beraber kullanılan fiillerin aynı işlevi görüp görmedikleri konusunda yeni çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Sonuçta bu çalışma, yardımcı fiillerin genel özelliklerine ve Türkçe gramer ve dil bilgisi kitaplarında üzerinde durulmayan işlevi konusuna dikkat çekmektedir. Konunun meraklılarına ve alana katkı sağlayacağı düşüncesiyle bu çalışma yapılmış ve bilim insanlarının ilgisine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Ignore words

Check the boxes below to ignore/unignore words, then click save at the bottom. Ignored words will never appear in any learning session.

All None